"Τη μάνα μου τη Ρούμελη ν' αγνάντευα το λαχταρώ
Ψηλά που με νανούριζες καημένo Καρπενήσι!
Τρανά πλατάνια ξεδιψούν στις βρύσες με το κρύο νερό
Σαρακατσάνα ροβολάει και πάει για να γεμίσει.

Με κρουσταλλένια σφυριχτά, σε λόγγους φεύγουν σκοτεινούς
κοτσύφια και βοσκόπουλα με τα λαμπρά τα μάτια,
νερά βροντούνε στο γκρεμό και πάνε προς τους ουρανούς
ίσια κι ορθά, σαν την ψυχή της Ρούμελης, τα ελάτια..."

Ζαχαρίας Παπαντωνίου

Κυλιόμενο

22/11/14

Κατασκευή και λειτουργία της σιδηροδρομικής γέφυρας Γοργοποτάμου


Με την ευκαιρία της αντιστασιακής επετείου



   Όπως έχει αναφερθεί σε προηγούμενη εργασία για τη μεγάλη σήραγγα Μπράλου, η αρχική[1] σχεδίαση της σιδηροδρομικής γραμμής Πειραιώς-Αθηνών-συνόρων που εκπονήθηκε το 1883 (αλλά ανακοινώθηκε το 1889), ήθελε να αποφύγει τους ορεινούς όγκους του Καλλιδρόμου και της Οίτης. Αυτή, μετά τον Πειραιά και την Αθήνα, ακολουθούσε τη διαδρομή Ελευσίνα, Θήβα, Λεβάδεια, Ελάτη (Ελάτεια), Ρεγκίνι, Μώλο, Θερμοπύλες, Σπερχειό, Λαμία, Δαϊτσά, Δαουκλή, Παζαράκι (Παλαιοφάρσαλος) με κατάληξη τη Λάρισα.
   Τελικά όμως, επικράτησε η ορεινή[2] διαδρομή μέσω Βελίτσας, Δαδίου, Μπράλου, Λιανοκλαδίου, κ.λ.π. Την πολιτική απόφαση της κατασκευής και εκμετάλλευσης σιδηροδρόμου Πειραιά-Συνόρων έλαβε και υλοποίησε το έτος 1889 ο τότε πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης με την ψήφιση[3] του σχετικού νόμου στη Βουλή.

1. Προκαταρκτικές εργασίες κατασκευής - Πτώχευση της εταιρείας


   Μετά από διεθνή μειοδοτικό διαγωνισμό την εργολαβία της σιδηροδρομικής γραμμής ανέλαβε αγγλική εταιρεία των Eckersley, Godfrey και Liddelow. Οι εργασίες άρχισαν από το 1890 από πολλά σημεία ταυτόχρονα. Η Λαμία από τον Ιανουάριο του 1891, γέμισε με μηχανικούς και εργολάβους[4] (Άγγλους, Γάλλους, Πολωνούς και Ιταλούς). Πολλοί εργάτες ήταν Ιταλοί, Μαυροβούνιοι (μέχρι και Πέρσες).

Η σιδηροδρομική προβλήτα της Αγίας Μαρίνας

κατασκευάζεται (1891)
   Η κατασκευή της σιδηροδρομικής διακλάδωσης Αγίας Μαρίνας-Λαμίας-Μπεκή (ο Σ. Σ. Λιανοκλαδίου δεν υπήρχε τότε) άρχισε (από τις 27 Μαΐου 1891) από τη θάλασσα, όπου προηγήθηκε η κατασκευή της σιδερένιας αποβάθρας. Με ατμόπλοια έφταναν τα υλικά και εκφορτώνονταν στην Αγία Μαρίνα. Το τμήμα της γραμμής Αγίας Μαρίνας-Λαμίας έπρεπε να αποπερατωθεί πρώτο, ώστε να γίνεται η μεταφορά των υλικών (στρωτήρες, σιδηροδοκοί, σιδερένια καταστρώματα γεφυρών, κ.ά.). Υπεύθυνος μηχανικός του τμήματος αυτού ήταν ο Τζων Γκότφρεϋ, γιος του αναδόχου της κατασκευής του σιδηροδρόμου Πειραιώς-Λάρισας. Μέχρι το τέλος του 1892 ήταν έτοιμο. Υπήρχε καινούρια ατμομηχανή (με το όνομα ΜΑΡΙΝΑ) και φορτηγά βαγόνια[5] για τις μεταφορές.

17/11/14

Οικισμός αγροτών προσφύγων Μεγάλης Βρύσης Λαμίας


(Μικρό ιστορικό, μαρτυρίες, καταγραφή)



Εισαγωγή

     Οφείλω να δηλώσω από την αρχή ότι δεν ξέρω τους ανθρώπους της Μεγάλης Βρύσης, εκτός της πατρικής οικογένειας της συζύγου μου και λίγων μεμονωμένων κατοίκων της. Η προσφυγική προέλευση των δημιουργών του νέου οικισμού ήταν το κίνητρο αυτής της προσπάθειας.
     Αναζήτησα γραπτές πηγές. Τα βιβλία του Ι. Ν. Αγίου Κωνσταντίνου της Νέας Μαγνησίας κάηκαν το 1998 σε πυρκαγιά, ενώ τα βιβλία του Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου Μεγάλης Βρύσης είναι μεταγενέστερα (αρχίζουν από το 1962). Από τις υπηρεσίες δεν δίνονται στοιχεία εύκολα. Ευτυχώς στην τοπογραφική υπηρεσία Φθιώτιδας βρέθηκαν τα ονόματα των οικογενειών των προσφύγων, που πήραν γεωργικό κλήρο το 1931.
     Η αναγκαστική απαλλοτρίωση τμήματος από το αγρόκτημα Κόγκα, αλλά και η απασχόληση των αγροτών προσφύγων στο αγρόκτημα αυτό, επέβαλε ένα ιστορικό του. Αρκετά στοιχεία μου έδωσε ο κ. Χρήστος Γ. Στεργιόπουλος-Κόγκας και τον ευχαριστώ για τη βοήθειά του.
     Η προσπάθεια οδηγήθηκε σε προφορικές μαρτυρίες από τους ελάχιστους απομείναντες, αειθαλείς με καλή μνήμη, άμεσους απογόνους των προσφύγων. Κατέγραψα ενδιαφέροντα στοιχεία από τους

9/11/14

Μετανάστες στην Αμερική από το Γαρδίκι Ομιλαίων



Στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα


Προλεγόμενα


     Δεν έχω την τύχη να κατάγομαι από το Γαρδίκι Ομιλαίων. Οι βραχύχρονες διελεύσεις από το Γαρδίκι με αυτοκίνητο, πηγαίνοντας από τη Λαμία στο χωριό Άμπλιανη (γενέτειρα της μητέρας μου) δεν μου επέτρεψαν να κρατήσω εικόνες του χωριού. Η πρόσφατη τηλεφωνική επικοινωνία με το γνωστό από προηγούμενα χρόνια (συνταξιούχο τώρα) καθηγητή και πρώην σχολικό σύμβουλο μαθηματικών κ. Δημ. Καραμήτρο μου το υπενθύμισε. Επιπλέον η επίσης πρόσφατη αλληλογραφία με το στρατηγό ε. ά. κ. Αθαν. Νικολοδήμο ενίσχυσε την ιδέα να ασχοληθώ με το Γαρδίκι. Η αποστολή του βιβλίου “Εν Γαρδικίω Ομιλαίων” του σμήναρχου ε.α. κ. Ιωάννου Β. Αναγνωστοπούλου σε μένα (μέσω του στρατηγού) – και τους ευχαριστώ γι’ αυτό – με έκανε να μελετήσω το θέμα των μεταναστών προς την Αμερική. Η αφορμή ήταν τα ονόματα Νικολοδήμος και Καραμήτρος που είχα από καιρό εντοπίσει σε μετανάστες του Γαρδικίου.
    Μελετώντας τους Έλληνες μετανάστες που πήγαν στην Αμερική, εδώ και αρκετά χρόνια, κατέγραψα και όσους προέρχονταν από το Γαρδίκι. Το πρόβλημα όμως είναι ότι στο νομό Φθιώτιδος υπάρχουν δύο ομώνυμα χωριά (Γαρδίκι Ομιλαίων και Μεγάλο Γαρδίκι ή Πελασγία) και επιπλέον υπάρχουν Γαρδίκι Τρικάλων, Θεσπρωτίας, Μεσσηνίας και Μεγαλοπόλεως. Αγνοώντας όμως τα επώνυμα, όσων κατάγονται από το Γαρδίκι Ομιλαίων, ήταν αδύνατο να βεβαιωθώ για την σωστή καταγωγή κάθε μετανάστη. Όμως κάποια επώνυμα όπως π.χ. Ζάχος, Πρωτόπαπας, Χριστόπουλος τα βρίσκουμε και στο Γαρδίκι Ομιλαίων, αλλά και στο Γαρδίκι (Πελασγία). Αυτό είναι αποτέλεσμα της εσωτερικής μετανάστευσης από το Γαρδίκι Ομιλαίων προς Λαμία, Στυλίδα, μέχρι και Πελασγία σε προγενέστερα χρόνια. Στην πρώτη 20ετία του 20ού αι. που μιλάμε, δεν είναι εύκολο να καθορίσουμε τώρα ποιοι ανήκουν στο ένα Γαρδίκι και ποιοι στο άλλο.
    Με βοήθησαν πολύ οι 2 Εκλογικοί Κατάλογοι των ετών 1879 και 1915, που περιλαμβάνονται στο προαναφερθέν βιβλίο “Εν Γαρδικίω Ομιλαίων”. Με τον τρόπο αυτό πιστοποίησα τα επώνυμα των μεταναστών που κατάγονταν σίγουρα από το Γαρδίκι Ομιλαίων (ελπίζω να απέκλεισα το λάθος). Όσοι βρέθηκαν, είναι βέβαιο ότι έχουν γεννηθεί στο Γαρδίκι Ομιλαίων. Για το σκοπό αυτό  έκανα διασταύρωση-επαλήθευση με τους (συνήθως) κοινούς τόπους προορισμών για συμπατριώτες μετανάστες.
   Για το αποτέλεσμα αυτό χρειάστηκαν πολλές ώρες και μέρες εντατικής απασχόλησης. Με βοήθησε πολύ, μέσω του Διαδικτύου, το εξαιρετικό αμερικανικό αρχείο μετανάστευσης του νησιού Έλλις (Ellis Island). Η έρευνα απέδωσε έναν πολύ μεγάλο – και μη αναμενόμενο από μένα – αριθμό μεταναστευτικών ταξιδιών (αρκετοί μετανάστες έκαναν 2 ή και 3 ταξίδια). Εντόπισα 269 ταξίδια! Ίσως διέφυγαν κάποια ονόματα που δεν εντόπισα ή μπορεί να έγραψαν άλλο τόπο γέννησης και προηγούμενης διαμονής. Θυμίζω τη (συνήθη) περίπτωση που κάποιοι, τότε στις ΗΠΑ, δήλωναν ότι γεννήθηκαν ή ότι διέμεναν στη μεγαλύτερη πόλη ή κωμόπολη της περιοχής.

Μετανάστες στην Αμερική από το Καλεσμένο Ευρυτανίας (1900-1920)



Προλεγόμενα


     Δυστυχώς για μένα, οφείλω να το πω, δεν είμαι από το χωριό με το πρωτότυπο όνομα Καλεσμένο. Η θέση του μου ήταν βέβαια γνωστή, εφόσον το διασχίζει ο δρόμος από Καρπενήσι προς Αγρίνιο. Με είχε εντυπωσιάσει η αραιή θέση των σπιτιών και η τοποθεσία του χωριού στην πλαγιά του βουνού. Αργότερα συνδέθηκε στη σκέψη μου με την ιδιαίτερη προγονική πατρίδα του καλού φίλου και συναδέλφου Σεραφείμ Κακούρα.
     Διαβάζοντας στο Διαδίκτυο την εισήγηση του καθηγητή του Παντείου Πανεπιστημίου κ. Κλεομ. Κουτσούκη, στο 1ο Παγκόσμιο Συνέδριο Ευρυτάνων, με θέμα «Η μετανάστευση των Ευρυτάνων στην Αμερική 1900-1970», όπου ανέφερε ότι την περίοδο 1900-1924 πήγαν στην Αμερική 105 μετανάστες από όλη την Ευρυτανία, θεώρησα τον αριθμό αυτό πολύ μικρό. Αυτή ήταν η αφορμή να ασχοληθώ με την Ευρυτανία.
      Σε εκτεταμένη έρευνα για το νομό Ευρυτανίας, κατέγραψα 2.500 μετανάστες που πήγαν στην Αμερική στις αρχές του 20ού αιώνα (μέχρι το 1921), αριθμός που δείχνει λογικός και είναι μέσα (περίπου) στο πανελλήνιο ποσοστό μετανάστευσης, που είναι 8 %. Φυσικά κατανέμονται σε άνισους αριθμούς για τους οικισμούς, τα χωριά και τις πόλεις. Συγκεκριμένα προέκυψαν 4 μετανάστες από την Ανιάδα, 120 από την Αντράνοβα, 28 από τη Βίνιανη, 54 από τη Δομνίστα, 42 από το Καλεσμένο, 36 από την Άμπλιανη, 5 από τους Στάβλους, 53 απ’ τον Κλειτσό, 130 από τη Φουρνά, 576 από το Καρπενήσι, κλπ. Όλα αυτά τα ονόματα μπορούν να ερευνηθούν κατά κοινότητα και να αναπαραχθεί όλο το ιστορικό της ευρυτανικής μετανάστευσης. Χρειάζεται όμως πολλή δουλειά και δεν αφορά την παρούσα εργασία.
      Η ολοκλήρωση σχετικών εργασιών  για τους μετανάστες στις ΗΠΑ από την Άμπλιανη Ευρυτανίας, τη Γραβιά Παρνασσίδας, τον Κλειτσό Ευρυτανίας, τη Δρυμαία (Γλούνιστα) Φθιώτιδας, με οδήγησε σε αντίστοιχη εργασία για το Καλεσμένο. Το επιπλέον στοιχείο παρόρμησης για την εργασία αυτή, ήταν η ανακάλυψη τριών μεταναστών με το επώνυμο Κακούρας, από το Καλεσμένο.
      Βέβαια χρειάστηκαν πολλές ώρες εντατικής απασχόλησης. Τελικά, εντόπισα 44 μεταναστευτικά ταξίδια ανθρώπων του Καλεσμένου (κι ένας από την Αρωνιάδα) προς την Αμερική, που έγιναν την περίοδο 1900-1920 (μερικοί έκαναν διπλά ταξίδια).
       Με βοήθησε πολύ, μέσω του Διαδικτύου, το εξαιρετικό αμερικανικό αρχείο μετανάστευσης του νησιού Έλλις (Ellis Island). Όσοι βρέθηκαν, είναι βέβαιο ότι έχουν γεννηθεί στο Καλεσμένο. Να ληφθεί υπόψη ότι δεν ξέρω επώνυμα όσων κατάγονται από το Καλεσμένο και δεν ήθελα να διακινδυνεύσω κάποιο λάθος. Θυμίζω τη (συνήθη) περίπτωση που κάποιοι, τότε στις ΗΠΑ, να δήλωσαν ότι γεννήθηκαν ή ότι διέμεναν στο Καρπενήσι, που ήταν πάντα η πρωτεύουσα της Ευρυτανίας. Αυτά όμως, θα πρέπει να τα συμπληρώσει κάποιος που ξέρει τα ονόματα του τόπου, κι αν είναι μεγαλύτερης ηλικίας (με καλή μνήμη) ακόμα καλύτερα.    

4/11/14

Η κατασκευή της μεγάλης σήραγγας Μπράλου


Ο σιδηρόδρομος στη Φθιώτιδα



     Η αρχική σχεδίαση της σιδηροδρομικής γραμμής εκπονήθηκε το 1883 και ήθελε να αποφύγει τους ορεινούς όγκους του Καλλίδρομου και της Οίτης. Τελικά όμως, επικράτησε η διαδρομή μέσω Βελίτσας, Δαδίου, Μπράλου, Λιανοκλαδίου, κ.λ.π. Την πολιτική απόφαση της κατασκευής και εκμετάλλευσης σιδηροδρόμου Πειραιά-Συνόρων έλαβε και υλοποίησε το έτος 1889 ο τότε πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης με την ψήφιση[1] του σχετικού νόμου στη Βουλή.
     Με επίσκεψή του στο ορεινό τμήμα του Μπράλου-Ασωπού-Γοργοποτάμου ο Χαρίλαος Τρικούπης ενημερώθηκε για τα κατασκευαστικά προβλήματα από τον Γκοτλάν (αρχιμηχανικό της Γαλλικής αποστολής). Στη Λαμία, από τη θέση “Μυλαύλακος” είδε την Οίτη και ενημερώθηκε για τη χάραξη της γραμμής.
     Το 1890 το έργο ανατέθηκε στην αγγλική εργολαβική εταιρεία των Eckersley, Godfrey και Liddelow. Η ολοκλήρωση θα γινόταν σε 5 χρόνια.


Οι πρώτες εργασίες κατασκευής μέχρι την πτώχευση της εταιρείας


    Από τις αρχές του 1891 η Λαμία γέμισε με Άγγλους, Γάλλους, Πολωνούς και Ιταλούς μηχανικούς και εργολάβους[2] για την κατασκευή του σιδηροδρόμου. Πολλοί Ιταλοί, Μαυροβούνιοι αλλά και Πέρσες εργάτες αναζητούσαν δουλειά στις δοκιμαστικές διατρήσεις του Μπράλου και της Οίτης.
    Από το Δαδί (Αμφίκλεια) έγινε ισοπέδωση σε μήκος 16χλμ. προς τη μεγάλη σήραγγα Μπράλου (μήκους άνω των 2.000 μ.). Η διάτρηση άρχισε το Δεκέμβριο του 1890 από δύο σημεία συγχρόνως.
    Από το βόρειο στόμιο (προς τη Λαμία), oι εργασίες συνάντησαν μεγάλες δυσχέρειες και δαπάνες, λόγω του εδάφους (αργιλώδες) και των υδάτων που ανέβλυζαν στο εσωτερικό του λόφου. Εργάζονταν νυχθημερόν με σκαπάνες μόνο, με φανούς, φορώντας αδιάβροχα ρούχα και υποδήματα. Με το άνοιγμα της στοάς τα χώματα υποστηρίζονταν με ξύλινα υποστυλώματα σε ύψος 6 μ. και πλάτος 4μ.
    Μέχρι την 27-5-1891 η στοά[3] έφτασε τα 184μ. Στη μέση της σήραγγας ανοίχτηκε πηγάδι προς τα επάνω (42μ.). Γινόταν άντληση των νερών με μια ισχυρή ατμαντλία. Για πρόσβαση στο στόμιο της σήραγγας ανοίχτηκαν δρόμοι από τη Μουσταφάμπεη (Ηράκλεια) και το Πουρναράκι.
    Η εργασία προχώρησε, αλλά όταν η διάτρηση έφτασε τα 500μ. έγινε αναγκαία η χορήγηση αέρα στους εργάτες με ατμοκίνητους ανεμιστήρες. Από το νότιο στόμιο η εργασία προχώρησε, όμως ο θόλος δεν ήταν λίθινος αλλά από οπτοπλίνθους (ψημένα τούβλα).
    Επιπλέον ανοίχτηκαν δύο φρέατα από το λόφο μέχρι κάτω, όπου θα διέλθει η γραμμή. Το ένα έγινε σε απόσταση 300μ. από το νότιο στόμιο, με βάθος 30μ. και το άλλο στο μέσο περίπου της σήραγγας, με βάθος 97μ. Έτσι επιταχύνθηκαν οι εργασίες εφόσον η διάτρηση θα γινόταν από 6 σημεία συγχρόνως και θα κυκλοφορούσε ατμοσφαιρικός αέρας από τα φρέατα. Η διάτρηση από το βόρειο στόμιο είχε προχωρήσει σταθερά, παρά τις δυσχέρειες λόγω καταπτώσεων.
    Για τις ιδιοκτησίες απ’ όπου θα περνούσε η γραμμή από το Δαδί μέχρι το Μπράλο, προβλεπόταν να δοθούν αποζημιώσεις. Μετά τη μεγάλη σήραγγα (με κατεύθυνση τη Λαμία) ακολουθούσε οδογέφυρα μήκους 300μ., άλλη μικρότερη σήραγγα και άλλες διαδοχικές μικρές οδογέφυρες και σήραγγες, μέχρι το χωριό Αλεπόσπιτα και την κοιλάδα του Σπερχειού.
Το στόμιο της σήραγγας στην Οίτη (Ημερολόγιον Γ. Δροσίνη, 1894)
   Οικονομικά σύννεφα εμφανίστηκαν στα άλλα εργοτάξια[4] της εταιρίας. Καθυστερήσεις[5] πληρωμής 200 εργατών για 2-3 μήνες, τους οδήγησαν σε απεργία[6] απαιτώντας τα ημερομίσθιά τους. Συγκεντρώθηκαν στα γραφεία της εταιρείας στη Θήβα, αλλά μετά και στην Αθήνα.
    Οι εργασίες στη σήραγγα Μπράλου συνεχίζονταν εντατικά[7] και στην αρχή του 1892 διατρήθηκε μήκος 600 περίπου μέτρων. Υπολείπονταν άλλα 1.500μ. περίπου.
    Η οικονομική αντιδικία μεταξύ αναδόχου εταιρίας και κυβέρνησης συνεχίστηκε. Οι απλήρωτοι εργάτες διαμαρτύρονταν[8]. Η κυβέρνηση πήρε δάνειο[9] για πληρωμή των έργων και παράλληλα άσκησε αγωγή[10] κατά της εταιρίας.